آقْسو، شهری در ترکستان شرقی؛ ترکستان چین (کاشغر یاخُتَن) با ْ41 و َ14 عرض
شمالی و ْ80 طول شرقی و 006‘1 متر ارتفاع از سطح دریا و جمعیتی برآورد شده تا حدود
000‘40 نفر (دانشنامه). این شهر در انتهای غربی سینکیانگ و دامنة جنوبی کوههای
تیانشان در حدود 400 کیلومتری رود آقسو بنا شده است. کمی بالاتر از این شهر و در
شمال شرقی آن، شهر کهنه قرار دارد که در گذشته از مراکز ترکستان شرقی بوده است. در
گذشته این شهر 4 دروازه و 3 قلعة مستحکم داشته (یزدی، 726) و به سبب قرار داشتن بین
چین و سیبری و ترکستان شرقی و غربی و کشمیر و هندوستان از مراکز مهم بازرگانی و محل
اتصال راههایی بوده که این نواحی را به هم متصل میساخته است (دانشنامه). آقسو
اکنون هم از همان اعتبار برخوردار است و در بازار بزرگ آن انواع فرآوردههای محلی
از قبیل قالی و منسوجات و مصنوعات چرمی و زین و یراق و زینتآلات و منسوجات ابریشمی
به فروش میرسد. علاوه بر این معادن غنی مس و آهن و سرب و طلا و سنگهای قیمتی از
نوع یشم که در رودخانههای اطراف آن وجود دارد (شیروانی، 42). اهالی آن از راه
فلزکاری روزگار میگذرانند. سکنة این شهر بیشتر از ترکان شرقی و مسلمان سنیاند.
از نظر تاریخی نخستین اشاره به شهر آقسو با نام ترکی آن مربوط به سدة 8ق/14م است.
بنابراین انطباق آن با اوزکیة مذکور در کتاب بطلمیوس صحیح به نظر نمیرسد (بارتولد،
خاورشناسی در روسیه، 57). دربارة انطباق آن با اسامی گوناگون چینی هم هنوز نظر قطعی
وجود ندارد. بارتولد ابتدا آقسو را با وُنسو در دورة هان و بنچول یا بنچوک که در
حدودالعالم و در تاریخ گردیزی آمده است یکی دانسته، ولی بعد تغییر عقیده داده است
(دانشنامه) در حالب که پلیو ، آقسو را منطبق بر کومو در دورة هان دانسته است
(همان). در 746ق/1345م آقسو مرکز متصرفات توغلوق (تُغْلُق) تیمور و خاندان جغتای و
نیز مدتی هم مرکز خوانین کاشغر و یارکند (یارقند) بوده است (گروسه، 561)؛ اما در
861ق/1457م در مقام مقایسه با دیگر شهرهای ترکستان شرقی اهمیت آقسو چندان نبوده،
با این همه بنابر گفتة حیدرمیرزا در تاریخ رشیدی در حدود 954ق/1547م آقسو یکی از
مراکز ترکستان شرقی به شمار میرفته است. گفته شده که روزگاری 000‘6 خانه و 6
کاروانسرا و 5 مدرسه و حصاری با 4 دروازه داشته است (دانشنامه)، اما از آنجا که در
1130ق/1718م به سب زمینلرزه به کلی ویران شده هیچ ساختمان قدیمی از آن برجای
نمانده است. بنا به روایت سیّاحانی که در سدة 13ق/19م از آقسو دیدن کردهاند
(کوروپاتکین در 1293ق/1876م، پرژواسکی در 1303ق/1885م، یانگهازبند در 1303ق/1886م
و سونهدین در 1313ق/1895م) آقسو در آن زمان 000‘15 نفر جمعیت داشته و طول آن به 2
کمـ میرسیده است. از 1284-1294ق/1867-1877م آقسو در دست یعقوببک کاشغری بود، ولی
در این سال بار دیگر به تصرف قطعی چینیها درآمد و آنها آن را مقر حاکمان 4 شهر شرقی
یعنی آقسو و کوچا (کچا) و قرهشهر و اوج تورخان ساختند و از آن تاریخ این شهر تابع
تغییرات اوضاع ترکستان شرقی بوده است (دانشنامه).
مآخذ: آریانا؛ آمریکانا؛ اسلام آنسیکلوپدیسی؛ بارتولد، و، خاورشناسی در روسیه و
اروپا، ترجمة حمزة سردادور، تهران، ابنسینا، 1351ش؛ همو، گزیدة مقالات تحقیقی،
ترجمة کریم کشاورز، تهران، امیرکبیر، 1358ش، ص 39؛ حدودالعالم، به کوشش مینورسکی،
لندن، 1970، صص 294، 297؛ دانشنامة ایران و اسلام؛ دایرهالمعارف اسلام؛
دایرهالمعارف بزرگ شوروی؛ دایرهالمعارف فارسی؛ شیروانی، زینالعابدین،
بستانالسیاحه، تهران، 1315ق؛ قاموسالاعلام فارسی؛ شیروانی، زینالعابدین،
بستانالسیاحه، تهران، 1315ق؛ قاموسالاعلام (ترکی)؛ گروسه، رنه، امپراطوری
صحرانوردان، ترجمة عبدالحسین میکده، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1353ش، صص 57،
110؛ لسترنج، گای، سرزمینهای خلافت شرقی، ترجمة محمود عرفان، انتشارات علمی و
فرهنگی، 1364ش، صص 462-646؛ وامیری، آرمینوس، سیاحت درویشی دروغین، ترجمة
خواجهنوریان، تهران، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1337ش، صص 510-511؛ یزدی، شرفالدین،
ظفرنامه، به کوشش عصمامالدین اوروبنایوف، تاشکند، 1972م، ص 726؛ نیز:
Reclus, Elisée, Nouvelle géographie universelle, Paris, 1884, pp. 510, 518, 651.
محمدحسن گنجی